تاریخچه تخت جمشید شاهکار تاریخ (سری دوم)

صفه تخت جمشید

داریوش برای ساختن مجموعه كاخ ها، خزانه و سكونتگاه های تاریخی یا به عبارت دیگر ارگ حكومتی در دامنه كوه رحمت فرمان داد تا صفه یا سكویی بزرگ به درازای 455 متر و پهنای 300 متر آماده كنند.

برای این كار می بایست بخش هایی از دامنه كوه را می بریدند و صاف می كردند و بخش های دیگری را كه گودتر از سطح دلخواه بود،

با خرده سنگ و ملاط پر می كردند و همچنین در برخی جبهه ها به ویژه جبهه غربی و قسمت هایی از جبهه جنوبی و شمالی دیوارهایی با ضخامت زیاد با سنگ درست می كردند .

تا سطح صفه به شكل دلخواه فراهم شود. ارتفاع این دیوارها در برخی جاها تقریبا" به 15 متر می رسید.

برای ورود به این صفه ابتدا یك پلكان ورودی در جبهه جنوبی ساخته شد و داریوش فرمان داد بر دیواره این پلكان نبشته ای به چند خط میخی، عیلامی و بابلی پدید آید.

وی فرمان داد در متن عیلامی این سنگ نبشته چنین نگارند:

پیش از این در این مكان دژی وجود نداشت. به خواست اهورامزدا من این دژ را ساختم و من آن را استوار، زیبا و مقاوم ساختم. همان طور كه میل من بود. داریوش در این كتیبه اشاره كرده كه وی برای نخستین بار فرمان ساختن دژ یا عرصه تخت جمشید را داده بود.

تخت جمشید در دوران قاجار

 این عرصه را صفه تخت جمشید نیز می نامند زیرا سطح آن از محیط اطرافش بالاتر است. در زمان داریوش، كاخ آپادانا، كاخ سكونت گاهی داریوش و عمارت خزانه بر روی این صفه ساخته شد و برای دسترسی به آن ها پلكانی در جبهه جنوبی صفه ساختند.

بر اساس كتیبه هایی كه در تخت جمشید پیدا شده است، گفته اند كه در دشت پایین صفه سكونت گاهی پرجمعیت به نام خوادایتشیه وجود داشته كه در منابع بابلی نیز به آن اشاره شده است. پس از داریوش كارهای عمرانی مهمی در زمان خشایارشا در صفه تخت جمشید صورت گرفت.

كاخ آپادانا

كاخ آپادانا یا كاخ بار داریوش كه تقریباً در میانه جبهه غربی صفه تخت جمشید قرار دارد، مهمترین بنای این مجموعه به شمار می آید و به نظر می رسد نخستین بنای مهم ساخته شده در این عرصه بوده است.

ساختن این بنا كه از حدود سال 515 (پ.م.) به فرمان داریوش آغاز شد، نزدیك به سی سال طول كشید و در زمان خشایارشا به اتمام رسید. نقشه كاخ آپادانا از لحاظ اصول معماری به نقشه كاخ بار كوروش در پاسارگاد شباهت دارد و این نكته نشان می دهد كه طرح كاخ مزبور الگوی آن بوده است.

در مركز این كاخ، تالاری ستون دار و مربع شكل وجود دارد كه در سه جانب آن (جبهه های شمالی، شرقی و غربی) ایوانی ستون دار و در جانب جنوبی فضاها و اتاق های سكونتگاهی و خدماتی قرار دارد. در چهارگوشه بنا چهار فضای برج مانند با نقشه ای مربع شكل وجود دارد.

این كاخ بالاتر از سطح صفه قرار دارد و با شماری پله به روی آن می رفتند. اندازه هر یك از اضلاع تالار مربع شكل 60.5 متر و مساحت تالار اندكی بیش از 3600 متر مربع است كه در هر ضلع آن شش ردیف ستون و در مجموع در داخل تالار 36 ستون و هر یك از سه ایوان كاخ نیز 12 ستون داشت.

به این ترتیب در كاخ در مجموع 72 ستون وجود داشت. ارتفاع ستون های این كاخ نزدیك به 20 متر بود.

 داریوش دستور داد متنی خاص به مناسبت بنای آپادانا بر روی چهار لوحه سیمین و چهار لوحه زرین، هر یك به اندازه 33×33 سانتیمتر به سه خط فارسی باستان و عیلامی و بابلی بنویسند

و در چهارگوشه آپادانا در زیر پی بنا قرار دهند. یكی از مجموعه های سیمین و زرین پیدا شده و در گوشه های دیگر، جای قرارگیری محفظه لوحه ها را یافته اند كه البته لوحه های آنها غارت شده است.

 متن لوحه پیدا شده چنین است.

دیدار رضاشاه از تخت جمشید

داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورها، پسر ویشتاسپ هخامنشی. داریوش شاه می گوید: این كشوری كه من دارم، از سرزمین سكاهای آن سوی سغد تا حبشه، از هند تا سپارت (سارد، لیبی) را اهورامزدا، بزرگ ترین خدایان به من ارزانی داشت.

اهورامزدا مرا و شاهنشاهی مرا بپایاد...ایوان و پلكان شرقی آپادانا.ایوان شرقی 12 ستون در دو ردیف شش تایی دارد كه درگاه ورودی تالار را در وسط آن ساخته اند. به نظر می رسد كه ورودی اصلی كاخ آپادانا در ابتدا از جبهه شرقی آن بوده است

و به همین سبب است كه مهمترین نقشی كه در تخت جمشید حجاری شد و حاكی از اهمیت این مجموعه به عنوان مركز حكومتی امپراتوری هخامنشی بود، در نماهای پلكان شرقی ایجاد شد.

زیر اهمه میهمانان، سفرا و نمایندگان ایالت های زیر فرمان امپراتوری و كشورهای دیگر از طریق آن به كاخ وارد می شدند.

ورودی این ایوان مانند ایوان شمالی از دو پلكان دوطرفه تشكیل شده كه یكی در جلوی دیگری قرار گرفته است.

شكل كلی نمای پلكان جلویی از سه بخش تشكیل شده است. در بخش وسط كه به شكل مستطیل است، نقشی متشكل از هشت سرباز پیاده وجود دارد كه

در دو طرف یك سطح مستطیل شكل بدون نقش، رو به روی هم ایستاده اند. افراد هر یك از دو گروه چهار نفره به صورت یك در میان لباس مادی (كلاه نمدی و لباس ساده) و لباس پارسی (كلاه ترك دار استوانه ای شكل و لباس بلند چین دار) پوشیده اند.

آبراهه تاریخی تخت جمشید

 در سطح مستطیل شكل وسط شاید می خواسته اند نقشی یا متنی حجاری كنند كه آشكار نیست به چه دلیل موفق به این كار نشده اند.

در وسط سطح حاشیه بالای سطح فوق، نقش حلقه بال دار كه آن را نماد فر ایزدی یا نیروی اهورایی و برخی نمادی از قدرت الهی دانسته اند، وجود دارد

و در دو سوی آن دو مجسمه از حیوانی بال دار یا سر انسان كه احتمالاً نماد نگهبانانی فوق بشری بوده است، وجود دارد.

 بر اساس بررسی های چند تن از باستان شناسان کتیبه سنگی حجاری شده ای كه در محل خزانه كشف شد،

به این پلكان تعلق داشت و در جای سطح مستطیل شكلی كه توضیح داده شد، قرار داشت و به دلایلی كه هنوز كاملاً روشن نیست،

آن را از جای خود در آورده اند و به محل خزانه انتقال داده اند و سنگی را كه نقش هشت سرباز بر روی آن است، در جای آن قرار داده اند. بر روی سطح حجاری شده ای كه در خزانه كشف شد، نقش مجلس (بار عام شاهی ) حجاری شده است.

برخی نكاتی كه بر اساس این حجاری به نظر می رسد، چنین است:

پادشاه و چند نفر دیگر در زیر سایبانی قرار گرفته اند. در نقطه مركزی تصویر، پادشاه بر روی نوعی تخت یا صندلی مجلل و مزین نشسته است.

در دست راست او یك عصا یا چوب دستی بلند و در دست چپ او یك گل نیلوفر آبی قرار دارد. زیر پای او یك كرسی كوتاه طراحی شده و زیبا قرار دارد.

پشت سر او شخصی عالی مقام ایستاده كه در دست راست او نیز یك گل نیلوفر قرار دارد. این شخص و پادشاه بر روی سكوی كوتاهی كه اندكی از سطح زمین بالاتر است قرار گرفته اند.

 و به این ترتیب جایگاه متمایز و بلندتری نسبت به اطرافیان مستقر شده اند.

عکسی از ارنست امیل هرتزفلد در تخت جمشید

این موضوع برای نشان دادن برتری آنان نسبت به سایرین بوده است. بعضی از باستان شناسان معتقدند كه شخص بر تخت نشسته داریوش و شخص ایستاده پسر و ولیعهد او، خشایارشاه بوده است. برخی نیز گفته اند كه شخص نشسته خشایارشاه بوده است

و ساختن ایوان و پلكان شرقی یا اتمام آن را به وی نسبت داده اند. شخصی در جلوی پادشاه به شكل محترمانه و در حالی كه دستش را به نشانه ادب و احترام در جلوی دهان خود گرفته،

در حال ارائه گزارش امور (احتمالاً گزارش مربوط به آمدن نمایندگان ملل و اقوام گوناگون و معرفی آنان) به پادشاه است.

 برخی حدس زده اند كه او رئیس تشریفات بوده است. در پشت سر ولیعهد شخصی ایستاده كه جامه پارسی بر تن دارد، اما سر بندی مانند شال روی سر، گردن و شانه هایش را پوشانده اتس، و حوله ای تا شده روی دست چپ او قرار دارد،

احتمالاً او از خدمتكاران شاه یا ولیعهد بوده است. با فاصله اندكی از وی نیز یك سرباز با لباس مادی قرار گرفته كه با دست راست كماندانی را گرفته است.

در پشت سر این شخص و در بیرون از سایبان، دو سرباز در لباس پارسی اما با كلاهی كوتاه، ساده و استوانه ای شكل ایستاده اند. دو مرد یا سرباز دیگر نیز كمابیش با همین هیبت و در حالی كه یكی از آنها جعبه یا بخوردانی در دست دارد، در طرف دیگر و بیرون سایبان قرار گرفته اند.

تصویر بازسازی شده تخت جمشید

در هر یك از دو طرف این صحنه، دو حیوان ، یك شیر و یك گاو، در حالی دیده می شوند كه شیر بر پشت گاو پریده و در حال دریدن اوست.

برخی از پژوهشگران در تفسیر این صحنه نظریه های گوناگونی ارائه داده اند كه یكی از آنها با مراسم نوروز و مجلس سلام عام نوروز كه از ایام باستان تا دوران اخیر مرسوم بوده است، سازگارتر است.

بر این اساس، شیر یكی از صورت های فلكی (برج اسد) و نشانه و نماد خورشید و همچنین نماد تابستان بوده است. گاو نیز یكی دیگر از صورت های فلكی (برج ثور) و نماد و نشانه زمستان بوده است.

 در این صورت پیروزی شیر بر گاو حاكی از رسیدن خورشید به منزل گاو است و منظور از آن فرا رسیدن نوروز و سپری شدن زمستان بوده است.

این تفسیر با سایر نقوش واقع در پلكان عقبی ایوان شرقی كه بار یافتن نمایندگان ملل در آنها نشان داده شده، سازگار است، زیرا در گذشته در هنگام جشن نوروز نمایندگان ملل و اقوام تابع شاهنشاهی هخامنشی و احتمالاً سفیرانی از سایر ملل و كشورها برای عرض تبریك سال نو در طی مراسمی خاص در مجلس بارعام شركت می كردند.

 سطح نمای پلكان عقبی همین ایوان به دو بخش یا دو جبهه تقسیم می شود، جبهه ای كه در طرف شمال پلكان جلویی قرار دارد

و جبهه ای كه در طرف جنوب آن است. سطح جبهه شمالی عقبی به سه ردیف افقی بر روی یكدیگر تقسیم شده است كه در آنها سربازان (گارد جاویدان)، بزرگان لشكری و كشوری، و كاركنان اداری و خدماتی دربار نشان داده شده اند.

سطح سمت جنوبی این پلكان نیز به سه ردیف افقی تقسیم شده است.

سطح این سه بخش كه شكلی شبیه به ذوزنقه پدید آورده به 23 قسمت تقسیم شده است كه در هر یك از آنها نمایندگانی از یك ایالت یا قوم ایرانی یا زیر فرمان ایرانیان بر روی سنگ حجاری شده است.

 هر گروه از سه تا نه نفر نماینده در لباس های بومی تشكیل شده است كه در جلوی هر كدام یك راهنمای پارسی یا مادی قرار دارد كه آنان را نزد پادشاه می برد.

می توان حدس زد كه این گروه ها بر اساس سنتی كهن برای تبریك نوروز به پایتخت آمده بودند و هر كدام به ترتیبی معین نزد شاه می رفتند و با هدایایی به نزد شاه می رفتند.