مهر روز یا "جشن مهرگان" چه زمانی است و چه آداب و رسومی دارد؟

مهر روز یا جشن مهرگان چه زمانی است و چه آداب و رسومی دارد

جشن مهرگان یکی از مراسم های مهم در ایران باستان به شمار می رود .ایرانیان بر این باور بودند که در این روز کاوه آهنگر علیه ضحاک ستمگر به پا خواست و به یاری فریدون ضحاک را سرنگون کرد که مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد، این روز را فرخنده می دانند و آن را جشن می گیرند.

پیشینه این جشن به هزاره دوم پیش از میلاد باز می گردد. جشن مهرگان در دهم مهر برگزار می شود ولی بر اساس برخی از متون فردوسی، زمان برگزاری آن در آغاز مهر یا فصل پاییز بوده است . با تانما همراه شوید تا در مورد پیشینه وتاریخچه جشن مهرگان مروری داشته باشیم :

جشن مهرگان

جشن مهرگان بعد از نوروز بزرگترین جشن ایرانیان باستان بوده است. این جشن را ایرانیان خارج از ایران نیز به گستردگی برگزار می کنند.

ریشه جشن مهرگان

جشن مهر یا مهرگان یکی ازجشن های ایران زمین بوده است که در مهر روز از ماه مهر برگزار می شود. درمیان لر ها روز ۷ مهر ماه برگزار شده و این جشن در جوامع ایرانی خارج از ایران نیز برگزار می شود.

پیشینه جشن مهرگان

جشن مهرگان در ابتدای فصل پاییز برگزار می شود. زرتشتیان و مردم لر ایران و خارج از ایران آن را در دهم مهر یا ۷ مهرماه نزدیک ترین زمان به دهم مهر یا پیش از آن مراسم های مخصوص به آن را برگزار می کنند

قبل از هخامنشیان، جشن مهرگان بغ یادی، بگ یادی (bāgayādi) «یاد خدا – سپاسگزاری از خدا» نام داشت. براساس متون اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان)، تقویم ایرانیان پیش از هخامنشیان دارای دو فصل تابستان و زمستان است که نوروز جشن شروع سال جدید و فصل تابستان و مهرگان جشن آغاز نیمه دوم سال و فصل زمستان بوده است.

پیشینه جشن مهرگان به هزاره دوم قبل از میلاد می رسد و بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت دارد. قدمت جشن مهرگان دست کم تا دوران شاهان باستانی و بزرگی چون فریدون باز می گردد. فردوسی در شاهنامه به وضوح به این جشن کهن و پیدایش آن در دوران پادشاهی فریدون اشاره دارد .

فلسفه جشن مهرگان

اولین روز جشن، مهرگان عامه (همگانی) و واپسین روز جشن، مهرگان خاصه (ویژه) نامیده می شود. در زمان ساسانیان بر این باور بودند که اهورامزدا یاقوت را در روز نوروز و زبرجد را در روز مهرگان آفریده است و از دیر باز ایرانیان بر این باور بودند که در این روز کاوه آهنگر علیه ضحاک به پاخواست و فریدون بر اژی دهاک(ضحاک) غلبه کرد.

جشن مهرگان نیز مثل نوروز با آیین یگانه و آداب و رسوم خاص برگزار می شود. فلسفه جشن مهرگان سپاسگزاری از خداوند به خاطر نعمت هایی است که به انسان ارزانی داشته و استوار کردن دوستی ها و مهرورزی میان انسانهاست.

زمان جشن مهرگان

زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این شیوه دست کم تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است. اما از این زمان و شاید در دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل می شود.

معرفی جشن مهرگان

دراولین سده میلادی، میترائیسم در سراسر روم گسترش یافت و نقش نگاره های برجامانده تاکیدی از گسترش این آیین دارد. بعضی از این نگاره های به جا مانده نوشته ای دارند با عنوان «sol invictus» به معنای «خورشید همواره پیروز».

این نوشته به معنی دیگری از مهر یا میترا یعنی «خورشید» تاکید می کند. بسیاری واژه مهر را «عشق، دوستی» معنا می کنند نه «پیمان و قرارداد» زیرا آن چه که میان روابط خانوادگی معنا دارد «عشق، دوستی» است و نه (پیمان و قرارداد.)

مراسم جشن مهرگان

یکی از مراسم جشن مهرگان این بوده است که مردم آن زمان در این روز تا حد امکان با جامه های ارغوانی دور هم جمع می شدند ودر حالی که هر یک، چند «نبشته شادباش» یا به قول امروزی، کارت تبریک برای هدیه به همراه داشته اند. این شادباش ها را عموما با بویی خوش همراه می ساخته و در لفافه ای زیبا می پیچیده اند.

در میان خوان یا سفره مهرگانی که از پارچه ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود، گل «همیشه شکفته» می گذاشتند و پیرامون آنرا با گل های دیگر تزیین می کردند. امروزه اطلاعاتی در این زمینه در دسترس نیست که آیا گل همیشه شکفته، نام گلی بخصوص بوده است یا نام عمومی گل هایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا می مانند.

دراطراف این گل ها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز قرار می دادند و گونه هایی از میوه های پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می شد.

میوه هایی مثل : سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو و چندی از بودادنی ها همچون تخمه و نخودچی می نهادند و نوشیدنی از عصاره گیاه «هَـئومَـه/ هوم» که با آب یا شیر رقیق می شد ، فراهم کرده وبه سفره ی پاییزی خود اضافه می کردند و همه به نشانه عهد و پیمان از آن می خوردند .

ازدیگر رسوم جشن مهرگان می توان به این اشاره کردکه : ( بهرام فره وشی)از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و کرمان و نیز از آیین قربانی کردن گوسفند، دربعضی از روستاهای زرتشتی نشین یزد، برای ایزد مهر خبر می دهد. تا سی سال پیش، زرتشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه یادمان مردگان می پختند.

(کوشک ورجاوند) قطعه زمین وسیعی در ۱۶ کیلومتری جاده مخصوص کرج است که به اقلیت دینی زرتشتیان اختصاص دارد. محوطه باز این مجموعه که نزدیک به ۱۰ هزار متر مربع وسعت دارد، برای برگزاری آیین های دینی و جشن های ایرانی همچون جشن سده، جشن مهرگان، جشن تیرگان ، سیزده بدر، و دیگر گردهمایی ها مورد بهره برداری قرار می گیرد.

جشن مهر

به روز خجسته سرِ مهر ماه به سر بر نهاد آن کیانی کلاه

زمانه بی اندوه گشت از بدی گرفتند هر کس ره بخردی

دل از داوری ها بپرداختند به آیین یکی جشن نو ساختند

نشستند فرزانگان شادکام گرفتند هر یک ز یاقوت جام

میِ روشن و چهره شاه نو جهان نو ز داد از سرِ ماه نو

بفرمود تا آتش افروختند همه عنبر و زعفران سوختند

پرستیدن مهرگان دین اوست تن آسانی و خوردن آیین اوست

اگر یادگارست ازو ماه و مهر بکوش و به رنج ایچ منمای چهر

تاریخچه جشن مهرگان

در تاریخچه جشن مهرگان آورده اند که در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه ای نواخته می شده که اکنون از آن آگاهی نداریم. همچنین در میان دوازده مقام نامبرده شده در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده است و نیز نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نام برده شده را «مهرگانی» نوشته است.

جالب است بدانید که هنوز این سنت کهن آغاز سال نو از ابتدای پاییز با نام «سالِ وَرز» در تقویم محلی کردان مُـکریِ مهاباد و طایفه های کردان شُکری باقی مانده است. همچنین در تقویم محلی پامیر در تاجیکستان (به ویژه در دو ناحیه «وَنج» و «خوف») از نخستین روز پاییز با نام «نوروز پاییزی/ نوروز تیرَماه» یاد می کنند.

در شاهنامه فردوسی وبیشتر ( متون فارسی ) و در میان مردمان آسیای میانه و شمال افغانستان، فصل پاییز را «تیرَماه» می نامند. زمان برگزاری جشن مهرگان در یکم ماه مهر و آغاز فصل پاییز بوده است .

دلیل برگزاری جشن مهرگان

دلیل برگزاری جشن مهرگان در روز های ابتدایی مهرماه و اصولاً نامگذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر، در این است که در دوره هایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب کرده اند.

تثبیت آغاز سال نو درزمان اعتدال پاییزی با نظام زندگیِ مبتنی بر کشاورزی ایرانیان بستگی کامل دارد. همه می دانید که سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان دیگر پایان می پذیرد.

قاعده ای که هنوز هم در بین کشاورزان معمول است و در بسیاری ازمناطق ایران جشن های بسیار و گوناگونی به مناسبت فرارسیدن مهرگان وخاتمه فصل زراعی برگزار می شود.

در این جشن ها گاه ترانه هایی نیز خوانده می شود که در آنها به مهر و مهرگان اشاره می کند. شاید بتوان گفت آغاز سال تحصیلی امروزی در ابتدای فصل پاییز باقی مانده گاه شماری کهن میترایی/ مهری است .